Zrównoważona architektura przemysłowa
Funkcjonalność
„Obiekt, którego nie mogę wykorzystywać za dziesięć lat, nie spełnia postulatów zrównoważonego rozwoju, nawet jeśli ma panele słoneczne na dachu” [1]
W przytoczonym cytacie prof. Frank Barkow podkresla wagę aspektu funkcjonalnego, który ma fundamentalne znacznie dla optymalizacji zużycia zasobów w cyklu trwania budynku. Możliwość adaptacji, rozbudowy, oraz elastyczny charakter planu budynku ma zasadnicze znaczenie z punktu widzenia gospodarowania zasobami naturalnymi. Wyposażenie technologiczne pełni ważną funkcję, lecz jedynie uzupełniającą z punktu widzenia projektowania zrównoważonego. Architektura powinna być adaptowalna, powinna dostosowywać się do dynamicznie zmieniającego się środowiska zewnętrznego. Jest to niezwykle istotne zwłaszcza sektorze wytwórczym, gdzie tempo produkcji podlega ciągłym cyklom koniunkturalnym i skokowym rewolucjom technologicznym.
Środowisko
Z punktu widzenia środowiskowego, zrównoważony budynek, cechuje optymalizacja zapotrzebowania na energię w całym cyklu jego trwania. Mówimy nie tylko o ograniczeniu, ale także o optymalizacji zużycia energii zakresie konserwacji, ale także etapów koordynacji budowy i projektowania. Już na etapie wstępnego rozplanowania obiektów na działce budowlanej zapadają strategiczne decyzje mające wpływ na pasywne zyski energetyczne. Wybór materiałów i technologii wznoszenia budynku może w znacznym stopniu zmniejszyć zagregowany wpływ inwestycji na środowisko naturalne, chociażby poprzez zastosowanie materiałów prefabrykowanych czy pochodzących z recyklingu. Oddzielną ,choć szalenie istotną kwestią z punktu widzenia wpływu na środowisko jest zaopatrzenie obiektu w energię pozyskana ze źródeł odnawialnych, temat tak rozległy że należałoby mu poświecić osoby artykuł.
Aspekt społeczny
Nawet najbardziej zautomatyzowane linie produkcyjne wymagają nadzoru ludzi. Bezpieczeństwo i komfort środowiska pracy powinny być priorytetem każdego działania projektowego. Jakość przestrzeni społecznej powinna być postrzegana nie jako koszt, ale jako inwestycja w pracownika, będącego najważniejszym ogniwem łańcucha produkcyjnego. Kwestie związane jakością przestrzeni coraz częściej podnoszone są przez pokolenie aktualnie chodzące na rynek pracy.
Rewitalizacja
Na etapie przedprojektowym, gdzie tworzy się ogólne ramy zamierzania inwestycyjnego musimy odpowiedzieć sobie na pytanie czy w ogóle potrzebujemy wznosić nowy budynek? Może efektywniej jest odnowić i zmodernizować istniejący obiekt wpisując w niego nową funkcję, korzystając z jego doskonałej lokalizacji? Jest to scenariusz pożądany z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju. Nie każdą jednak funkcję możemy wpisać w historyczną zabudowę. Współczesny proces produkcyjny wymaga często otwartego i elastycznego planu możliwego do osiągnięcia jedynie dzięki współczesnej technologii budowlanej.
XX-wieczna architektura przemysłowa początkowo zlokalizowana w strefach podmiejskich została wchłonięta przez szybko rozwijające się miasta. Widać to szczególnie w Chinach gdzie tępo urbanizacji w XXI w nie ma precedensu w historii ludzkości. Chiny na w latach 2011-2013 zużyły do budowy więcej betonu niż Stany Zjednoczone w całym XX w[2].
Przy takiej dynamice zjawiska powszechną jest sytuacja gdzie zakłady produkcyjne z połowy XXw. sąsiadują z intensywną zabudową mieszkaniową. Kontynuacja funkcji produkcyjnej w takim kontekście napotyka bariery funkcjonalne oraz społeczno-ekonomiczne. Niezbędne jest znalezienie nowej funkcji wpisującej się i wykorzystującej w optymalny sposób istniejącą substancję budynków. Rewitalizowany obiekt może czerpać z doskonałej lokalizacji przy okazji kreując przestrzeń publiczną, której z reguły brakuje na terenach spontanicznie rozwijających się przedmieść.
Ponowne wykorzystanie istniejącej substancji budowlanej korzystnie wpływa na zagregowany ślad węglowy inwestycji. Istniejące budynki wymagają jednakże dostosowania do współczesnych warunków energooszczędności, aby zoptymalizować zapotrzebowanie na energię w trakcie ich użytkowania.
Rozbudowa
Rozbudowa obiektu przemysłowego jest doskonałą okazją do audytu istniejącego planu zagospodarowania terenu. Architektura funkcjonuje w dynamicznie zmieniającym się otoczeniu przestrzennym ale i społeczno-ekonomicznym. Przeobrażeniom podlegają zarówno okoliczna zabudowa, sieci transportu miejskiego ale i również sposoby komunikacji, preferencje i styl życia użytkowników budynku. Dbając o środowiskowy aspekt zrównoważonego rozwoju, rozbudowa powinna dostosować kontekstu otoczenia antycypując jego zmiany w przyszłości.
W nowym planie zagospodarowania ważną rolę powinno spełniać wytworzenie przestrzeni rekreacyjnej sprzyjającej wymianie i nawiązywaniu relacji społecznych. Warto pomyśleć o infrastrukturze sanitarnej i parkingach dla rowerzystów, czy punktach ładowania pojazdów elektrycznych. Rolą projektanta powinno być zdiagnozowanie słabości istniejącej infrastruktury i propozycja rozwiązaniń optymalizacyjnych.
Fakt rozbudowy narzuca na projektanta ograniczenia względem rozplanowania nowej zabudowy. Nowa architektura powinna respektować i niejako dopełniać istniejący obiekt. Każda z części rozbudowanego zakładu powinna działać niezależnie tworząc spójną całość. Dzięki temu możliwa będzie modernizacja pierwotnie istniejącej części po przeniesieniu produkcji do części rozbudowanej bez konieczności przerywania produkcji. Dzięki temu zespół budynków będzie mógł być ponownie przebudowany w przyszłości. Zmiany społeczno-gospodarcze wymuszają również zmiany w strukturze funkcjonalnej budynku. Dla wchodzącego na rynek pokolenia, jakość środowiska pracy ma coraz większe znaczenie, dlatego rozbudowa powinna również uzupełnić ofertę socjalną i przestrzenie odpoczynku.
Nowa zabudowa
Nowe inwestycje przemysłowe lokalizowane są z reguły w specjalnych przeznaczonych do tego celu strefach. Strefy te można wytworzyć na terenach pierwotnie niezdatnych do inwestycji. Przykładem morze być lokalizowanie zakładów wytwórczych na terenach „wydartych” morzu bądź pustyni.
Architektura przemysłowa przeważnie lokowana jest jednak na obszarach wiejskich, co stwarza okazję do dialogu technologii z krajobrazem. Architektura w takim kontekście nie musi powtarzać wzorów natury, raczej powinna być szczerym i logicznym aktem projektowania. Z puntu widzenia zrównoważonego rozwoju istotne jest by w sposób optymalny gospodarować zasobami oferowanymi przez niezabudowaną nieruchomość.
Z funkcjonalnego punktu widzenia w zabudowie typu greenfield istotne znaczenie ma tzw. miękkie planowanie przestrzenne. Zagospodarowanie działki musi być elastyczne, aby reagować na szybki wzrost oraz zmieniające się warunki społeczno-gospodarcze. Zbyt rygorystyczne zagospodarowanie terenu może stworzyć barierę rozwojową w przyszłości. Kluczowym jest precyzyjne zorientowanie budynku względem stron świata aby osiągnąć maksymalne pasywne zyski energetyczne.
Architektura obiektów przemysłowych również musi być elastyczna i zdolna do reagowania na zmieniające się otoczenie. Aby przewidzieć ewolucję , architekt musi przeanalizować i zrozumieć proces produkcji będący sercem projektowanego budynku. Organizacja przestrzeni powinna być ściśle zmodularyzowana o proporcjach dopasowanych to technologii produkcji. Siatka konstrukcyjna powinna dawać możliwość maksymalnej elastyczności aranżacji wnętrza. Modularność oznacza powtarzalność co za tym idzie ogranicza koszty związane wytworzeniem oraz konsekracją obiektu. Komponenty budowlane użyte do wznoszenia budynku powinien cechować niski stopień użycia energii pierwotnej w całym cyklu ich istnienia, warto przewidzieć ich, recykling, bądź ponowne użycie na etapie rozbudowy.
Im dalej zakład jest zlokalizowany od funkcji usługowych w miastach tym więcej funkcji miejskich powinniśmy zapewnić pracownikom na terenie zakładu. Może to być karta przetargowa na konkurencyjnym rynku rekrutacyjnym.
Zrównoważone projektowanie i rola architekta
W każdym z przytoczonych kontekstów postulaty zrównoważonego rozwoju realizowane są w inny sposób. Jeżeli spojrzymy na modernizację, rozbudowę i nowa inwestycję z perspektywy różnic i uwarunkowań regionalnych, dostrzeżmy jeszcze bardziej złożony obraz problematyki zrównoważonego budownictwa. Ilustruje to złożoność i niejednoznaczność znaczenia używanych pojęć.
Dobra architektura przemysłowa powinna być wynikiem analizy procesu produkcji, oraz odpowiedzią na wyzwania stawiane przez konkretną lokalizację. Kluczowym do osiągnięcia celu wydaje się tu etap koncepcji architektonicznej, polegający na gruntownej analizie zamierzenia inwestycyjnego w kontekście konkretej lokalizacji. Projekt powinien być jej syntezą dążącą do osiągniecia równowagi przyrodniczej.
Najdoskonalszym architektem jest sama natura, a istotą zrównoważonego projektowania jest próba wykorzystania jej logiki w procesie projektowym.
WM
[1] Prof. Frank Barkow, DETAIL 3/2015, s.159
[2] Vaclav Smil, Tworzenie bogatego świata, PWN, 2016